شبهه : رکوع ، به معنای «خضوع» است

طرح شبهه

برخی علما و مفسرین اهل سنت گفته‌اند که جمله «وَهُمْ راکِعُونَ» را هم می‏توان حال‏ گرفت و هم وصفی مستقل برای «الَّذِینَ آمَنُوا» . به عبارت دیگر کلمه « واو» در اینجا بیان‏گر عطف است نه حالیّت .

بر این اساس ، مقصود از رکوع ، فعل و حالت خاصی که از ارکان نماز به شمار نمی‏رود ؛ بلکه به معنای خضوع است ؛ یعنی مؤمنانی که دارای ولایتند سه ویژگی دارند : 1. نماز برپا می‏دارند ؛ 2 . زکات می‏پردازند ؛  3 . خاضع و فروتن می‏باشند .

این ویژگی‏ ها همه مؤمنان راستین را شامل می‏شود و وجه تمایز آن‌ها از منافقان است ؛ از این رو اختصاص به یک عده و افراد خاصی ندارد تا موجب امتیاز و برتری آن‌ها گردد .

فخر رازی در این باره چند معنا را برای « وَهُمْ راکِعُونَ » مطرح نموده و می‌نویسد :

بنابر این نظر نسبت به معنای « هم راکعون » چند وجه است :

  وَأَمَّا قَوْلُهُ وَهُمْ راکِعُونَ فَفِیهِ عَلَى هَذَا الْقَوْلِ وُجُوهٌ: الْأَوَّلُ: قَالَ أَبُو مُسْلِمٍ: الْمُرَادُ مِنَ الرُّکُوعِ الْخُضُوعُ، یَعْنِی أَنَّهُمْ یُصَلُّونَ وَیُزَکُّونَ وَهُمْ مُنْقَادُونَ خَاضِعُونَ لِجَمِیعِ أَوَامِرِ اللَّه وَنَوَاهِیهِ وَالثَّانِی: أَنْ یَکُونَ الْمُرَادُ: مِنْ شَأْنِهِمْ إِقَامَةُ الصَّلَاةِ، وَخُصَّ الرُّکُوعُ بِالذِّکْرِ تَشْرِیفًا لَهُ کَمَا فِی قَوْلِهِ وَارْکَعُوا مَعَ الرَّاکِعِینَ [الْبَقَرَةِ: 43] وَالثَّالِثُ: قَالَ بَعْضُهُمْ: إِنَّ أَصْحَابَهُ کَانُوا عِنْدَ نُزُولِ هَذِهِ الْآیَةِ مُخْتَلِفُونَ فِی هَذِهِ الصِّفَاتِ، مِنْهُمْ مَنْ قَدْ أَتَمَّ الصَّلَاةَ، وَمِنْهُمْ مَنْ دَفَعَ الْمَالَ إِلَى الْفَقِیرِ، وَمِنْهُمْ مَنْ کَانَ بَعْدُ فِی الصَّلَاةِ وَکَانَ رَاکِعًا، فَلَمَّا کَانُوا مُخْتَلِفِینَ فِی هَذِهِ الصِّفَاتِ لَا جَرَمَ ذَکَرَ اللَّه تَعَالَى کُلَّ هَذِهِ الصِّفَاتِ.

1. ابو مسلم گفته است که مراد از رکوع خضوع است ؛ یعنی آنها نماز می‌خوانند ، زکات میدهند و انسان‌های فرمان پذیر و خاضع هستند ؛ 2. از شأن آن‌ها برپا کردن نماز است ، اختصاص رکوع به نماز از باب شرافت است ؛ 3 . مراد این است که در حال نزول آیه ، مردم چند دسته بودند ، برخی نماز را تمام نموده بودند ، برخی در حال قیام بودند ، برخی در حال رکوع به فقیر مال می‌دادند ، و برخی بعد از نماز در حال رکوع هستند . و چون مردم در حالت‌های مختلف بودند ، خداوند همه آن‌ها را ذکر کرده است .

الرازی الشافعی ، فخر الدین محمد بن عمر التمیمی (متوفای604هـ) ، التفسیر الکبیر أو مفاتیح الغیب ، ج12 ص23 ، دار النشر : دار الکتب العلمیة - بیروت - 1421هـ - 2000م ، الطبعة : الأولى.

و آلوسی می‌نویسد :

لیست الآیة نصا فى کون التصدق واقعا حال رکوع الصلاة لجواز أن یکون لرکوع بمعنى التخشع والتذلل لا بالمعنى المعروف فی عرف أهل الشرع... .

الآلوسی البغدادی ، العلامة أبی الفضل شهاب الدین السید محمود (متوفای1270هـ) ، روح المعانی فی تفسیر القرآن العظیم والسبع المثانی ، ج 6، ص168 ، ناشر : دار إحیاء التراث العربی – بیروت.

نقد وبررسی

1 . در این‏که واژه «رکوع » در معنای خضوع به کار رفته است ، سخنی نیست ، سخن در این است که «خضوع» معنای مجازی رکوع است نه معنای حقیقی آن . معنای حقیقی رکوع، همان حالت انحناء است که نوع خاصی از آن به عنوان یکی از ارکان نماز شناخته شده است .

خلیل بن احمد فراهیدی در باره معنای « رکوع » می‏نویسد :

وکلُّ شیءٍ ینکبُّ لوجهه فتمسُ رکبته الأرض أولا تمس [ها] بعد أن یطأطىء رأسَه فهو راکع.

هر چیزی که با صورت به سوی زمین روی آورد، خواه زانوهایش به زمین برسد یا نرسد در حالی که سر را به زیر انداخته است راکع خوانده می‏شود

الفراهیدی ، الخلیل بن أحمد (متوفای170هـ) ، کتاب العین، ج1 ص 200، تحقیق : د مهدی المخزومی / د إبراهیم السامرائی ، ناشر : دار ومکتبة الهلال .

ابن درید در این باره می نویسد :

والرّاکع: الَّذِی یکبو على وَجهه، وَمِنْه الرُّکُوع فِی الصَّلَاة

راکع کسی است که با صورت به جانب زمین روی آورد ، و رکوع در نماز گونه‏ای از این حالت است.

ابن درید ، جمهرة اللغة، ج 2 ص 770 ، تحقیق : رمزی منیر بعلبکی ، الطبعة : الأولى .

ابن فارس می‏نویسد :

(رَکَعَ) الرَّاءُ وَالْکَافُ وَالْعَیْنُ أَصْلٌ وَاحِدٌ یَدُلُّ عَلَى انْحِنَاءٍ فِی الْإِنْسَانِ وَغَیْرِهِ. یُقَالُ رَکَعَ الرَّجُلُ، إِذَا انْحَنَى. وَکُلُّ مُنْحَنٍ رَاکِعٌ.

رکوع ، یک اصل است و بر انحناء در انسان و غیر انسان دلالت دارد .

إبن فارس، أبی الحسین أحمد بن فارس بن زکریا (متوفای395هـ)، معجم مقاییس اللغة ، ج 2 ص 434 ، تحقیق : عبد السلام محمد هارون ، ناشر : دار الجیل - بیروت - لبنان ، الطبعة : الثانیة ، 1420هـ - 1999م .

روایاتی که اهل سنت در ذیل آیه نقل نموده‌اند رکوع به معنای آن عمل که از ارکان نماز محسوب می‌گردد به کار رفته است .

سیوطی در در الدرُّ المنثور آورده است :

أنّ النبی صلى اللّه علیه وآله سأل السائل ، سأل ذلک المسکین الّذی أعطاه الإمام خاتمه، سأله قائلاً : «على أیّ حال أعطاکه» ـ أى الخاتم ـ ؟ قال : أعطانی وهو راکع.

پیامبر صلی الله علیه وآله از فقیرى که امام انگشترش را به او بخشیده بود ، پرسید : « در چه حالى انگشتر را به تو داد ؟» گفت : در حال رکوع آن را به من داد .

السیوطی ، عبد الرحمن بن الکمال جلال الدین (متوفای911هـ) ، الدر المنثور ، ج3، ص105 ناشر : دار الفکر - بیروت – 1993 .

اگر رکوع به معنای خضوع باشد . این امر نیاز به سوال ند اشت ؛ زیرا در نماز دو حال وجود ندارد یک حالت خضوع و یک حالت غیر خضوع .

حاصل آنکه : جمله « وَهُمْ راکِعُونَ » در آیه ولایت به معنای خضوع ، و نماز خواندن و گروه دیگری غیر از نمازگزاران ـ زکات دهنده‌گان ـ نیست ؛ بلکه جمله حالیه است .