طرح شبهه
یکی از شبهات آیه ولایت که در منابع اهل سنت مطرح گردیده است این است که
کلمه «زکات» در اصطلاح، بر زکات واجب اطلاق می‌شود ، نه صدقه مستحب و از
آنجا که قضیهای که در شأن نزول آیه ذکر شده ، موردش صدقه مستحب است علاوه
بر این اطلاق زکات بر انگشتر جای تأمل است ، قرطبی در این باره می نویسد :
وَحَمْلُ لَفْظِ الزَّکَاةِ عَلَى
التَّصَدُّقِ بِالْخَاتَمِ فِیهِ بُعْدٌ، لِأَنَّ الزَّکَاةَ لَا تَأْتِی
إِلَّا بِلَفْظِهَا الْمُخْتَصِّ بِهَا وَهُوَ الزَّکَاةُ الْمَفْرُوضَةُ
عَلَى مَا تَقَدَّمَ
الأنصاری القرطبی ، أبو عبد الله محمد بن أحمد (متوفای671هـ) ، الجامع لأحکام القرآن ، ج 6، ص 222 ، ناشر : دار الشعب – القاهرة ؛
نقد وبررسی
معناى اصطلاحى زکات در نزد متشرعین ، معناى مستحدثى است ؛ ولى زکات در اصطلاح قرآن به هر انفاقى که در راه خدا باشد ، اطلاق شده است ؛ مال باشد یا تلاش و کردار و عمل ؛ واجب باشد یا مستحب .
قرآن مجید در مواردى زکات را در مواردی غیر از زکات واجب به کار برده است.
وَ جَعَلْناهُمْ أَئِمَّةً یَهْدُونَ بِأَمْرِنا وَ أَوْحَیْنا إِلَیْهِمْ فِعْلَ الْخَیْراتِ وَ إِقامَ الصَّلاةِ وَ إیتاءَ الزَّکاةِ وَ کانُوا لَنا عابِدین انبیاء آیه 73. و آنان را پیشوایانى قرار دادیم که به فرمان ما هدایت مى کردند، و به ایشان انجام دادن کارهاى نیک و برپاداشتن نماز و دادن زکات را وحى کردیم و آنان پرستنده ما بودند .
پس بدون شک مراد از زکات ، انفاق در راه خدا و به خاطر اوست و صدقه دادن على علیه السلام در داستان نزول آیه ، از بارزترین مصادیق آن است.
قرطبی در تفسیر خود در جواب اشکال میگوید :
یَدُلُّ عَلَى أَنَّ صَدَقَةَ التَّطَوُّعِ تُسَمَّى زَکَاةً.، فَإِنَّ عَلِیًّا تَصَدَّقَ بِخَاتَمِهِ فِی الرُّکُوعِ، وَهُوَ نَظِیرُ قَوْلِهِ تَعَالَى:" وَما آتَیْتُمْ مِنْ زَکاةٍ تُرِیدُونَ وَجْهَ اللَّهِ فَأُولئِکَ هُمُ الْمُضْعِفُونَ"
از این آیه استفاده می‌شود که بر صدقه مستحب نیز کلمه زکات اطلاق میگردد ؛ زیرا علی علیه السلام انگشتر خود را در حال رکوع صدقه داد .
الجامع لأحکام القرآن = تفسیر القرطبی ج6 ص221 المؤلف: أبو عبد الله محمد بن أحمد بن أبی بکر بن فرح الأنصاری الخزرجی شمس الدین القرطبی (المتوفى: 671هـ)، تحقیق: أحمد البردونی وإبراهیم أطفیش، الناشر: دار الکتب المصریة - القاهرة، الطبعة: الثانیة، 1384هـ - 1964 م، عدد الأجزاء: 20 جزءا (فی 10 مجلدات)
ابو بکر جصاص در باره این مطلب که به صدقه مستحبی نیز زکات گفته می‌شود ، می‌نویسد:
وقوله تعالى وَیُؤْتُونَ الزَّکاةَ وَهُمْ راکِعُونَ یَدُلُّ عَلَى أَنَّ صَدَقَةَ التَّطَوُّعِ تُسَمَّى زَکَاةً لِأَنَّ عَلِیًّا تَصَدَّقَ بِخَاتَمِهِ تَطَوُّعًا
الجصاص ، أحمد بن علی الرازی أبو بکر (متوفای370هـ) ، أحکام القرآن ، ج4 ص102 ، تحقیق : محمد الصادق قمحاوی ، ناشر : دار إحیاء التراث العربی - بیروت – 1405هـ.
معناى اصطلاحى زکات در نزد متشرعین ، معناى مستحدثى است ؛ ولى زکات در اصطلاح قرآن به هر انفاقى که در راه خدا باشد ، اطلاق شده است ؛ مال باشد یا تلاش و کردار و عمل ؛ واجب باشد یا مستحب .
قرآن مجید در مواردى زکات را در مواردی غیر از زکات واجب به کار برده است.
وَ جَعَلْناهُمْ أَئِمَّةً یَهْدُونَ بِأَمْرِنا وَ أَوْحَیْنا إِلَیْهِمْ فِعْلَ الْخَیْراتِ وَ إِقامَ الصَّلاةِ وَ إیتاءَ الزَّکاةِ وَ کانُوا لَنا عابِدین انبیاء آیه 73. و آنان را پیشوایانى قرار دادیم که به فرمان ما هدایت مى کردند، و به ایشان انجام دادن کارهاى نیک و برپاداشتن نماز و دادن زکات را وحى کردیم و آنان پرستنده ما بودند .
پس بدون شک مراد از زکات ، انفاق در راه خدا و به خاطر اوست و صدقه دادن على علیه السلام در داستان نزول آیه ، از بارزترین مصادیق آن است.
قرطبی در تفسیر خود در جواب اشکال میگوید :
یَدُلُّ عَلَى أَنَّ صَدَقَةَ التَّطَوُّعِ تُسَمَّى زَکَاةً.، فَإِنَّ عَلِیًّا تَصَدَّقَ بِخَاتَمِهِ فِی الرُّکُوعِ، وَهُوَ نَظِیرُ قَوْلِهِ تَعَالَى:" وَما آتَیْتُمْ مِنْ زَکاةٍ تُرِیدُونَ وَجْهَ اللَّهِ فَأُولئِکَ هُمُ الْمُضْعِفُونَ"
از این آیه استفاده می‌شود که بر صدقه مستحب نیز کلمه زکات اطلاق میگردد ؛ زیرا علی علیه السلام انگشتر خود را در حال رکوع صدقه داد .
الجامع لأحکام القرآن = تفسیر القرطبی ج6 ص221 المؤلف: أبو عبد الله محمد بن أحمد بن أبی بکر بن فرح الأنصاری الخزرجی شمس الدین القرطبی (المتوفى: 671هـ)، تحقیق: أحمد البردونی وإبراهیم أطفیش، الناشر: دار الکتب المصریة - القاهرة، الطبعة: الثانیة، 1384هـ - 1964 م، عدد الأجزاء: 20 جزءا (فی 10 مجلدات)
ابو بکر جصاص در باره این مطلب که به صدقه مستحبی نیز زکات گفته می‌شود ، می‌نویسد:
وقوله تعالى وَیُؤْتُونَ الزَّکاةَ وَهُمْ راکِعُونَ یَدُلُّ عَلَى أَنَّ صَدَقَةَ التَّطَوُّعِ تُسَمَّى زَکَاةً لِأَنَّ عَلِیًّا تَصَدَّقَ بِخَاتَمِهِ تَطَوُّعًا
الجصاص ، أحمد بن علی الرازی أبو بکر (متوفای370هـ) ، أحکام القرآن ، ج4 ص102 ، تحقیق : محمد الصادق قمحاوی ، ناشر : دار إحیاء التراث العربی - بیروت – 1405هـ.
در لغت ، زکات به رشد و نمو نیز آمده است ، ابن ادریس در این باره می‌نویسد :
زَکاةُ المالِ : تَطْهِیْرُه ،... وزَکا الزَّرْعُ یَزْکو زَکَاءً : إذا ازْدَادَ ونَمَا ... زَکَأتِ الناقَةُ بوَلَدِها ... وزَکَأْتُ الرَّجُلَ مالَهُ زُکْاةً وزُکُوْءاً : أی قَضَیْتَه إیّاه ...
زکات مال به معنای پاک کردن آن است ، زکات زرع ، به معنای ازدیاد و رشد است ؛ زکات ناقه به آمدن فرزندش است ، زکات مال انسان آن است که آن را ادا نماید .
الطالقانی ، الصاحب أبو القاسم إسماعیل ابن عباد بن العباس (متوفای385هـ) ، المحیط فی اللغة ، ج 6 ص 300 ، تحقیق : الشیخ محمد حسن آل یاسین ، دار النشر : عالم الکتب - بیروت / لبنان ، الطبعة : الأولى ، 1414هـ-1994م .
حاصل آنکه : واژه زکات در لغت به معنای نمو و طهارت است ، و اگر آنچه را که انسان از مال خود به نیازمندان میدهد ، زکات گفته می‌شود به این دلیل است که این کار مایه برکت و نمو مال و نیز پالایش نفس و یا مایه نمو مال و پالایش نفس هر دو میباشد . بنابراین بر هر دو نوع صدقه ؛ چه واجب و چه مستحب ، زکات اطلاق می‌شود . اطلاق زکات بر زکات مستحبّ در قرآن مجید فراوان است ، در بسیارى از سوره هاى مکى کلمه «زکات» آمده که منظور از آن همان زکات مستحبّ است ؛ زیرا وجوب زکات مسلما بعد از هجرت پیامبر صلی الله علیه وآله به مدینه ، بوده است . آیات : ( 3 سوره نمل و آیه 39 سوره روم و 4 سوره لقمان و 7 سوره فصلت ) مکی است زکات در این آیات مستحبی است .
